ارتباط مصرف لبنیات با پوکی استخوان
مقدمه
پوکی استخوان (Osteoporosis) به‌عنوان یک بیماری خاموش شناخته می‌شود زیرا معمولاً بدون علائم آشکار تا زمان بروز شکستگی استخوان پیشرفت می‌کند. این بیماری با کاهش تراکم مواد معدنی استخوان (BMD) و تغییرات در ریزساختار استخوان مشخص می‌شود و در نهایت باعث افزایش خطر شکستگی به‌ویژه در لگن، مهره‌ها و مچ دست می‌گردد. بر اساس گزارش سازمان جهانی بهداشت (WHO)، حدود ۲۰۰ میلیون نفر در سراسر جهان از پوکی استخوان رنج می‌برند و سالانه میلیون‌ها شکستگی ناشی از آن اتفاق می‌افتد.
سال‌هاست که مصرف لبنیات به دلیل غنی بودن از کلسیم و پروتئین به‌عنوان راهکاری برای پیشگیری از پوکی استخوان توصیه می‌شود. اما بررسی‌های علمی اخیر نشان می‌دهد که رابطه میان لبنیات و سلامت استخوان پیچیده‌تر از آن چیزی است که در نگاه اول به نظر می‌رسد. برخی تحقیقات مصرف لبنیات را مفید می‌دانند، در حالی‌که مطالعات دیگر اثرات خنثی یا حتی منفی گزارش کرده‌اند. این تضادها باعث شده موضوع مصرف لبنیات و نقش آن در پوکی استخوان به یکی از بحث‌های جدی در حوزه تغذیه و سلامت عمومی تبدیل شود.
مکانیسم‌های بیولوژیکی مرتبط با لبنیات و استخوان
نقش کلسیم در ساختار استخوان
کلسیم یکی از عناصر اصلی تشکیل‌دهنده استخوان است و حدود ۹۹ درصد از کل کلسیم بدن در بافت استخوان و دندان ذخیره می‌شود. دریافت ناکافی کلسیم می‌تواند باعث کاهش تراکم استخوانی و افزایش خطر شکستگی شود. از این رو، لبنیات به دلیل داشتن کلسیم بالا، به‌عنوان یک منبع مهم در رژیم غذایی معرفی شده‌اند. با این حال، میزان جذب کلسیم از لبنیات تحت تأثیر فاکتورهای دیگری مانند سطح ویتامین D، منیزیم و تعادل هورمونی قرار دارد.
بار اسیدی و برداشت کلسیم
برخی پژوهش‌ها معتقدند که پروتئین حیوانی موجود در لبنیات، بار اسیدی بدن را افزایش می‌دهد. بدن برای خنثی کردن این اسید، کلسیم را از استخوان‌ها برداشت می‌کند. این نظریه موسوم به acid-ash hypothesis بیان می‌کند که مصرف زیاد پروتئین حیوانی، حتی اگر منبع آن لبنیات غنی از کلسیم باشد، می‌تواند به تضعیف استخوان‌ها منجر شود (Lanou et al., 2005).
پروتئین و IGF-1
پروتئین لبنیات علاوه بر ساخت استخوان، سطح فاکتور رشد شبه انسولین (IGF-1) را نیز افزایش می‌دهد که به رشد و بازسازی استخوان کمک می‌کند. با این حال، مطالعات اپیدمیولوژیک نشان داده‌اند که افزایش بیش از حد IGF-1 می‌تواند پیامدهای متناقضی در سلامتی داشته باشد.
تعادل کلسیم-فسفر
لبنیات علاوه بر کلسیم، مقادیر بالایی فسفر نیز دارند. نسبت بالای فسفر به کلسیم در برخی فرآورده‌های لبنی می‌تواند بر متابولیسم استخوان اثر بگذارد. مطالعات نشان داده‌اند که مصرف زیاد فسفر بدون دریافت کافی ویتامین D و منیزیم می‌تواند جذب کلسیم را مختل کند.
شواهد اپیدمیولوژیک و بالینی
مطالعات حمایتی از لبنیات
برخی مطالعات نشان داده‌اند که مصرف لبنیات در دوران کودکی و نوجوانی با افزایش تراکم استخوانی همراه است. Bonjour و همکاران (1997) گزارش کردند که نوجوانانی که روزانه سه وعده لبنیات مصرف می‌کردند، تراکم استخوانی بیشتری نسبت به همسالان خود داشتند.
مطالعات انتقادی
در مقابل، بررسی‌های وسیع‌تری مانند Nurses’ Health Study نشان داده‌اند که مصرف شیر با کاهش شکستگی لگن ارتباطی نداشته است (Feskanich et al., 2014). حتی در برخی موارد، مصرف زیاد شیر با افزایش شکستگی در زنان یائسه همراه بود. این نتایج باعث شد بسیاری از محققان نقش حمایتی لبنیات در سلامت استخوان را مورد تردید قرار دهند.
جمعیت‌های کم‌مصرف‌کننده لبنیات
یکی از نکات جالب توجه این است که در کشورهایی مانند ژاپن و چین که مصرف لبنیات پایین است، نرخ شکستگی لگن به‌طور سنتی کمتر از کشورهای اروپایی و آمریکای شمالی بوده است (Abelow et al., 1992). این یافته نشان می‌دهد که عوامل دیگری همچون فعالیت بدنی، مصرف سبزیجات برگ سبز، قرار گرفتن در معرض نور خورشید و سبک زندگی نقش پررنگ‌تری از لبنیات در سلامت استخوان دارند.
مرور کارآزمایی‌های بالینی و مطالعات مقطعی
تحقیقات کنترل‌شده تصادفی (RCT) در مورد مصرف لبنیات و تراکم استخوان نتایج متفاوتی داشته‌اند. برخی نشان داده‌اند که مصرف روزانه شیر و ماست در نوجوانان باعث افزایش معنی‌دار تراکم استخوان شده است، در حالی‌که در بزرگسالان و سالمندان این اثر ضعیف‌تر یا بی‌اثر بوده است. مطالعات مقطعی بزرگ در اروپا و آمریکا نیز نشان داده‌اند که مصرف زیاد لبنیات تضمینی برای کاهش شکستگی نیست و سایر عوامل سبک زندگی مؤثرترند.
نقش ویتامین D و هم‌افزایی آن با کلسیم
ویتامین D برای جذب کلسیم در روده ضروری است. حتی اگر دریافت کلسیم از طریق لبنیات بالا باشد، در صورت کمبود ویتامین D، این کلسیم به‌طور مؤثر جذب نمی‌شود. در بسیاری از کشورهای صنعتی، کمبود ویتامین D به دلیل کاهش تماس با نور خورشید شایع است و همین موضوع باعث می‌شود مصرف زیاد لبنیات به تنهایی تأثیر محافظتی بر استخوان نداشته باشد.
داده‌های منطقه‌ای (ایران و خاورمیانه)
در ایران، طبق مطالعات وزارت بهداشت، حدود ۳۰ تا ۴۰ درصد زنان بالای ۵۰ سال درجاتی از پوکی استخوان دارند. این در حالی است که مصرف لبنیات در میانگین جامعه بالا گزارش می‌شود. نتایج مشابهی در کشورهای عربی و ترکیه مشاهده شده است. عواملی مانند سبک زندگی کم‌تحرک، کمبود ویتامین D ناشی از پوشش و کمبود نور خورشید، و رژیم غذایی نامتعادل، نقش مهم‌تری از میزان مصرف لبنیات در شیوع بالای پوکی استخوان داشته‌اند.
ابعاد اجتماعی و اقتصادی
پوکی استخوان نه‌تنها یک مشکل بهداشتی بلکه یک چالش اقتصادی بزرگ است. شکستگی‌های ناشی از آن هزینه‌های سنگینی به سیستم‌های درمانی تحمیل می‌کنند. در این میان، صنایع لبنی با تبلیغات گسترده بر مصرف شیر و فرآورده‌های آن به‌عنوان تنها راهکار پیشگیری تأکید می‌کنند. با این حال، شواهد علمی نشان می‌دهد که نگاه تک‌بعدی به لبنیات کافی نیست و سیاست‌های سلامت عمومی باید به سبک زندگی فعال، تأمین ویتامین D و رژیم غذایی متنوع توجه بیشتری داشته باشند.
داده‌های جهانی در زمینه مصرف لبنیات و پوکی استخوان
- در ایالات متحده، میانگین مصرف شیر بالا است، اما نرخ شکستگی لگن نیز جزو بالاترین‌ها در جهان محسوب می‌شود.
- در سوئد که سرانه مصرف شیر بسیار زیاد است، مطالعات نشان داده‌اند که نرخ شکستگی لگن بالا باقی مانده است (Michaelsson et al., 2014).
- در مقابل، کشورهایی مانند اندونزی یا پرو که مصرف لبنیات بسیار پایین دارند، شیوع پوکی استخوان نسبتاً کمتر گزارش شده است.
این تضادها نشان می‌دهد که مصرف لبنیات تنها یکی از ده‌ها عامل موثر بر سلامت استخوان است و نمی‌توان آن را به‌عنوان راهکار قطعی پیشگیری از پوکی استخوان در نظر گرفت.
جدول مقایسه‌ای ارزش تغذیه‌ای محصولات لبنی منتخب
| محصول | کلسیم (میلی‌گرم) | پروتئین (گرم) | فسفر (میلی‌گرم) | چربی اشباع (گرم) | کالری |
|---|---|---|---|---|---|
| شیر کامل (۱۰۰ml) | 120 | 3.2 | 95 | 1.9 | 61 |
| شیر کم‌چرب | 120 | 3.3 | 95 | 0.5 | 42 |
| ماست طبیعی | 110 | 3.5 | 92 | 1.0 | 59 |
| پنیر چدار | 721 | 25 | 512 | 21 | 403 |
ملاحظات و اثرات جانبی مصرف زیاد لبنیات
- دریافت بیش از حد چربی اشباع از برخی لبنیات پرچرب می‌تواند بر سلامت قلب و عروق اثر منفی داشته باشد.
- لاکتوز موجود در شیر برای بسیاری از بزرگسالان به‌خوبی قابل هضم نیست و می‌تواند مشکلات گوارشی ایجاد کند.
- وجود آلرژی به پروتئین شیر گاو در برخی افراد می‌تواند باعث التهاب و اثرات منفی غیرمستقیم بر سلامت استخوان شود.
- مطالعات نشان داده‌اند که افزایش بار اسیدی ناشی از مصرف زیاد پروتئین حیوانی می‌تواند اثرات بالقوه منفی بر تعادل مواد معدنی استخوان داشته باشد.
جمع‌بندی
ارتباط مصرف لبنیات با پوکی استخوان موضوعی پیچیده و چندوجهی است. اگرچه لبنیات منابع غنی از کلسیم و پروتئین هستند، اما شواهد علمی نشان داده‌اند که مصرف آن‌ها لزوماً با کاهش شکستگی استخوان همراه نیست. سلامت استخوان نتیجه‌ی تعامل چندین عامل از جمله دریافت ویتامین D، منیزیم، میزان فعالیت بدنی، ژنتیک، تعادل هورمونی و سبک زندگی است. در نتیجه، تمرکز صرف بر لبنیات به‌عنوان راهکار پیشگیری از پوکی استخوان کافی نیست و باید نگاهی جامع‌تر به تغذیه و سبک زندگی داشت.
منابع
- Feskanich, D., et al. (2014). Milk and risk of hip fracture in men and women: a cohort study. BMJ.
- Lanou, A. J., et al. (2005). Calcium, dairy products, and bone health in children and young adults: a reevaluation. Pediatrics.
- Bonjour, J. P., et al. (1997). Dairy intake and bone mass in adolescence. Journal of Clinical Nutrition.
- Abelow, B. J., et al. (1992). Cross-cultural association between dietary animal protein and hip fracture: a hypothesis. Calcified Tissue International.
- Michaelsson, K., et al. (2014). Milk intake and risk of mortality and fractures in women and men: cohort studies. BMJ.
- Thorning, T. K., et al. (2016). Milk and dairy products: good or bad for human health? Food & Nutrition Research.
- Weaver, C. M., et al. (2016). The role of dairy foods in building bone strength in children and adolescents. Nutrition Reviews.
- Sahni, S., et al. (2013). Protective effect of dairy intake on bone loss in older men and women: the Framingham Osteoporosis Study. Journal of Bone and Mineral Research.
- Rizzoli, R., et al. (2014). Nutrition and bone health: with special reference to calcium and vitamin D. Osteoporosis International.
برای مطالعه بیشتر
https://cruelty.farm/for-animals/
https://cruelty.farm/for-environment/
https://cruelty.farm/for-humans/
https://www.linkedin.com/company/Vegland/
https://virgool.io/VegLand
https://huf.ac/
https://www.instagram.com/mehravamag/
